Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον σχετικά με «τα κατώφλια» (thresholds), ή με τα «οριακά σημεία» (tipping points), που υπάρχουν στα Φυσικά οικοσυστήματα. Για παράδειγμα, οι επιστήμονες συχνά ψάχνουν να ανακαλύψουν πότε ο μειούμενος πληθυσμός ενός επαπειλούμενου βιολογικού είδους θα φτάσει σε ένα «οριακό σημείο», από το οποίο το είδος αυτό δεν θα μπορέσει να αναλάβει ποτέ ξανά. Επίσης οι βιολόγοι της θάλασσας ενδιαφέρονται πολύ να μάθουν σε πια «χρονική στιγμή» η υπεραλίευση θα προκαλέσει την πλήρη κατάρρευση της αλιείας.
Ξέρουμε ήδη ότι σε κοινωνίες του παρελθόντος υπήρξαν «οριακά σημεία», κατά τα οποία οι κοινωνίες αυτές συνετρίβησαν από δυνάμεις που τις επαπειλούσαν. Για παράδειγμα, σε κάποιο χρονικό σημείο, η μεγάλη συσσώρευση αλάτων (που προέρχονταν από το ύδωρ της άρδευσης) μέσα στα χωράφια των Σουμερίων, κατέστησε εν τέλει μη διαχειρίσημο το πρόβλημα αυτό από τους ίδιους. Το ίδιο συνέβη κάποτε με τον πολιτισμό των Μάγια, όταν έφτασε η «χρονική στιγμή», κατά την οποία η υπερβολική υλοτόμηση και η συνοδεύουσα αυτό το φαινόμενο απώλεια του γόνιμου χώματος από την επιφάνεια των εδαφών τους, έγινε απλά ένα πρόβλημα, που ήταν αδύνατο να αντιμετωπιστεί πια.
Τα «σημεία καμπής» των κοινωνιών, τα οποία τις οδηγούν σε παρακμή και κατάρρευση – όταν, δηλαδή, συντρίβονται κάτω από το βάρος μιας μεμονωμένης απειλής ή από πολλαπλές ταυτόχρονα απειλές-, δεν είναι πάντα εύκολο να προβλεφθούν. Σε γενικές γραμμές πάντως, οι πιο ανεπτυγμένες οικονομικά χώρες μπορούν να αντιμετωπίσουν τις νέες απειλές περισσότερο αποτελεσματικά απ` ό,τι οι αναπτυσσόμενες χώρες. Για παράδειγμα, ενώ οι κυβερνήσεις των βιομηχανικών χωρών δύνανται να συγκρατήσουν τα ποσοστά των επιμολυσμένων ενηλίκων με τον ιό HIV κάτω από το 1%, πολλές κυβερνήσεις των αναπτυσσόμενων χωρών έχουν αποτύχει να κάνουν το ίδιο, με αποτέλεσμα τώρα να μάχονται να συγκρατήσουν την εξάπλωση της ασθένειας αυτής, η οποία έχει προσβάλει πολύ υψηλότερα ποσοστά του πληθυσμού τους. Αυτή η κατάσταση φαίνεται καθαρότερα σε μερικές Νοτιοαφρικανικές χώρες, όπου ένα ποσοστό πάνω 20% ενηλίκων έχει προσβληθεί από την ασθένεια αυτή.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το πρόβλημα της αύξησης του πληθυσμού. Ενώ ο πληθυσμός σε όλες σχεδόν τις βιομηχανικές χώρες – με εξαίρεση τις ΗΠΑ – έχει σταματήσει να αυξάνεται, αντίθετα, σε όλες σχεδόν τις χώρες της Αφρικής, της υποηπείρου της Ινδίας και της Μ. Ανατολής συνεχίζει να αυξάνεται ραγδαία. Σχεδόν τα 80 εκατομμύρια των ατόμων, τα οποία προστίθενται στον παγκόσμιο πληθυσμό κάθε έτος, γεννιούνται εξ ολοκλήρου σε χώρες, όπου τα φυσικά συστήματα υποστήριξης των ανθρώπων αυτών επιδεινώνονται ήδη κάτω από την πίεση του υπερπληθυσμού, σε χώρες δηλαδή, οι οποίες δεν δύνανται να τους παράσχουν τα βασικά αγαθά. Αυτές οι χώρες επαπειλούνται άμεσα από την πλήρη κατάρρευση.
Μερικά θέματα ωστόσο, φαίνεται να υπερβαίνουν ακόμα και τη διαχειριστική ικανότητα των πιο ανεπτυγμένων χωρών. Όταν μια χώρα πρωτο-ανακαλύψει το γεγονός ότι η επιφάνεια των υπογείων της υδάτων κατεβαίνει, θα ήταν λογικό να αναμένει κανείς ότι η κυβέρνηση της χώρας αυτής θα έπρεπε, α) να αυξήσει ταχέως την αποτελεσματικότητα της χρήσης των υδάτων αυτών και β) να προβεί στη σταθεροποίηση του πληθυσμού, ώστε να σταθεροποιηθούν και οι ποσότητες των αντλουμένων υδάτων. Ατυχώς, όμως, ουδεμία χώρα – βιομηχανική ή αναπτυσσόμενη – έχει πράξει ανάλογα. Δύο χώρες, οι οποίες ανήκουν στην κατηγορία «των υπο κατάρρευση χωρών», συνεχίζουν να υπεραντλούν τα υπόγεια ύδατά τους και η εκρηκτική, μόνιμη έλλειψη ύδατος που έχουν και που επαπειλεί πλέον και την ίδια την ασφάλειά τους, είναι το Πακιστάν και η Υεμένη.
Αν και έχει γίνει πλέον ολοφάνερη η ανάγκη για την περικοπή των εκπομπών του CO2, καμία χώρα ωστόσο δεν έχει μέχρι στιγμής καταφέρει να γίνει ανεξάρτητη από τα ορυκτά καύσιμα. Αυτό το έργο έχει αποδειχτεί πολύ δύσκολο να αντιμετωπιστεί από την Πολιτική ακόμη και των πιο προηγμένων χωρών. Θα μπορούσαν άραγε, τα συνεχώς αυξανόμενα επίπεδα του CO2 στην ατμόσφαιρα της Γης σήμερα, να αποδείξουν ότι το πρόβλημα αυτό είναι τόσο πολύ δυσεπίλυτο για τον ανθρώπινο πολιτισμό των αρχών του 21ου αιώνα, όπως ήταν και το πρόβλημα της αύξησης των επιπέδων του άλατος στα χωράφια των Σουμερίων, το 4.000 π.Χ.;
Μια άλλη πιθανότητα παρατεταμένων πιέσεων προς τις κυβερνήσεις δημιουργείται από την επερχόμενη μείωση της παραγωγής πετρελαίου. Αν και οι ποσότητες πετρελαίου που αντλούνται σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο, έχουν ξεπεράσει τον όγκο του πετρελαίου που ανακαλύπτεται σε νέα κοιτάσματα, μόνο η Σουηδία και η Ισλανδία φαίνεται πως έχουν κάποιο σχέδιο, ώστε να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την επερχόμενη μείωση των εισροών πετρελαίου στις χώρες τους.
Τα παραπάνω παραδείγματα δεν αποτελούν ένα λεπτομερή κατάλογο όλων των άλυτων προβλημάτων του πολιτισμού μας, αλλά παρ` όλα αυτά πιστεύω, ότι μας δίνουν την αίσθηση μιας προϊούσης επιδείνωσης της κατάστασης, καθώς, ενώ αποτυγχάνουμε να λύσουμε τα υπάρχοντα προβλήματα, προστίθενται συνεχώς και νέα (προβλήματα) στον κατάλογο αυτό. Για να το πούμε διαφορετικά, η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε τώρα είναι ότι πρέπει να εξετάσουμε με πολύ προσοχή τις επιπτώσεις που έχουν όλες αυτές οι αυξανόμενες πιέσεις επί ολόκληρου του πλανητικού μας συστήματος. Αυτές οι πιέσεις είναι τώρα ίσως περισσότερο φανερές, επειδή δημιουργούν μεγάλα προβλήματα στο θέμα της διατροφικής ασφάλειας. Αυτό το σημείο απεδείχθη ο αδύνατος κρίκος πολλών πολιτισμών του παρελθόντος, οι οποίοι τελικά οδηγήθηκαν στην κατάρρευση.
Διάφορες συγκλίνουσες τάσεις καθιστούν δύσκολο στους αγρότες ανά τον κόσμο, να αντιμετωπίσουν την αυξανόμενη ζήτηση τροφίμων. Ωστόσο, τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα είναι: α) η πτώση της επιφανείας των υπογείων υδάτων, β) η αυξανόμενη παράδοση των λιβαδιών σε χρήσεις αστικού τύπου και γ) τα όλο και πιο ακραία καιρικά φαινόμενα, που συμπεριλαμβάνουν: τα θερμά κύματα του αέρος που συρρικνώνουν τις εσοδείες, τις ξηρασίες και τις πλημμύρες. Καθώς λοιπόν συσσωρεύονται οι εντάσεις από αυτά τα άλυτα προβλήματα, οι αδύνατες κυβερνήσεις αρχίζουν να διολισθαίνουν επικίνδυνα προς τον κατήφορο.
Περιπλέκοντας αυτή την κατάσταση, οι ΗΠΑ, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως «το καλάθι με το ψωμί όλου του κόσμου», έχουν αυξήσει δραματικά το ποσοστό των δημητριακών τους, το οποίο διοχετεύουν προς τα εργοστάσια παραγωγής αιθανόλης – από το 15% ( το 2005) στο 25% (το 2008). Αυτή η αρρωστημένης αντίληψης προσπάθεια των ΗΠΑ, να μειώσουν την πετρελαϊκή της ανασφάλεια, συνετέλεσε ώστε να οδηγηθούν οι τιμές των δημητριακών σε δυσθεώρητα ύψη, κατά τα μέσα του 2008, δημιουργώντας έτσι, μια πρωτοφανή αβεβαιότητα σχετικά με το θέμα της διατροφικής ασφάλειας σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Υπάρχει ο κίνδυνος, αυτά τα συσσωρευμένα προβλήματα και οι συνέπειές τους να συντρίψουν όλο και πιο πολλές κυβερνήσεις, γενικεύοντας την εξάπλωση των «αποτυχημένων κρατών» και οδηγώντας πιθανόν στην κατάρρευση ολόκληρο τον πολιτισμό. Τα κράτη που ευρίσκονται στην κορυφή «του καταλόγου των υπό κατάρρευση κρατών», δεν προκαλούν κάποια ιδιαίτερη κατάπληξη. Περιλαμβάνονονται π. χ. το Ιράκ, το Σουδάν, η Σομαλία, το Τσαντ, το Αφγανιστάν, το Κογκό και η Αϊτή. Ο κατάλογος αυτός κάθε έτος μακραίνει, πράγμα το οποίο από μόνο του, εγείρει μια ενοχλητική ερώτηση: «Πόσες χώρες θα πέσουν στη σπείρα της κατάρρευσης, μέχρις ότου, τελικά, καταρρεύσει ολόκληρος ο πολιτισμός;» Κανένας δεν γνωρίζει την απάντηση, αλλά σίγουρα είναι ένα ερώτημα που όλοι οφείλουμε να θέσουμε…
Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν αδυσώπητο ανταγωνισμό ανάμεσα στα οριακά σημεία των φυσικών συστημάτων και των πολιτικών μας συστημάτων. Θα προλάβουμε άραγε, να αντικαταστήσουμε σταδιακά τα εργοστάσια Η\Ε, τα οποία καίνε άνθρακα, πριν η τήξη των παγοσινδόνων της Γροιλανδίας γίνει αμετάκλητη; Θα μπορέσουμε άραγε, να συγκεντρώσουμε την αναγκαία πολιτική δύναμη, ώστε να καταφέρουμε να σταματήσουμε την αποδάσωση του Αμαζονίου, πριν η αυξανόμενη ευπάθειά του στις πυρκαγιές, φτάσει σε σημείο της μη επιστροφής; Θα προλάβουμε να βοηθήσουμε τις φτωχές χώρες, ώστε να σταθεροποιήσουν τον πληθυσμό τους, πριν μετατραπούν και αυτές σε «καταρρέοντα κράτη»;
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Διαθέτουμε την τεχνολογία, ώστε να μπορέσουμε να αποκαταστήσουμε τα φυσικά οικοσυστήματα της Γης, να εξαλείψουμε τη φτώχεια, να σταθεροποιήσουμε τον πληθυσμό, να ανασυγκροτήσουμε την οικονομία της Ενέργειας σε παγκόσμιο επίπεδο και να σταθεροποιήσουμε το κλίμα. Η πρόκληση που αντιμετωπίζουμε άμεσα είναι να οικοδομήσουμε την πολιτική θέληση, ώστε να δράσουμε ανάλογα. Η σωτηρία του πολιτισμού δεν είναι ένα σπορ για θεατές. Ο κάθε ένας από εμάς πρέπει να διαδραματίσει έναν ηγετικό ρόλο σε αυτή την υπόθεση.
Τίτλος πρωτοτύπου: “A Civilizational Tipping Point” προσαρμοσμένο στα ελληνικά από τον Γιάννης Μαστοράκη, από το πρώτο κεφάλαιο “Entering a New World,” του βιβλίου του Lester R. Brown, Plan B 3.0: Mobilizing to Save Civilization (New York: W.W. Norton & Company, 2008), που μπορείτε να το “κατεβάσετε” ελεύθερα και αν θέλετε να ενισχύσετε τους σκοπούς της οργάνωσης που το διαθέτει www.earthpolicy.org/index.php?/books/pb3