Η «ασύμμετρη» ανάπτυξη των πολιτικών κομμάτων

Με αφορμή τις εκλογές και το ρητορικό (;) ερώτημα του Μένη Κουμανταρέα «επιτέλους, πότε θα δούμε στη Βουλή ένα αξιοπρεπές κόμμα Πρασίνων με μαχητικότητα, ικανό να κερδίσει τις ψήφους μας;» (Ελ. Τύπος, 26/8/07),  θα ήθελα να καταγράψω ορισμένες σκέψεις σχετικά με το ζήτημα αυτό.

Τα πολιτικά κόμματα είναι η πεμπτουσία της δημοκρατικής πολιτείας και συχνά δε μπορούμε να φανταστούμε πώς θα ήταν η ζωή χωρίς αυτά. Η πτώση των αυταρχικών πολιτικών καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού και η άμεση συγκρότηση νέων πολιτικών ή η αναβίωση παλαιότερων δείχνει την κεντρική θέση των πολιτικών κομμάτων στη σύγχρονη κοινωνία.[i] Τι είναι, όμως, τα πολιτικά κόμματα; Τα πολιτικά κόμματα είναι φορείς που οργανώνουν και διευκολύνουν τη «συλλογική δράση». Δράση είναι «κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά όταν και στο μέτρο που το δρων άτομο της προσδίδει μια υποκειμενική σημασία»˙ αυτή η «δράση» (ανοιχτή, εσωτερική, υποκειμενική, θετική παρέμβαση ή αποχή-αδράνεια) είναι κοινωνική «στο μέτρο που το δρων άτομο (ή άτομα) λαμβάνει υπόψη τη συμπεριφορά των άλλων και, ως εκ τούτου, αποκτά προσανατολισμό».[ii]

«Συλλογική δράση» είναι η έκφραση μιας ομάδας ανθρώπων με ενιαία φωνή˙ είναι, δηλαδή, μια μέθοδος αντιμετώπισης προβλημάτων. Με άλλα λόγια, η συλλογική δράση μπορεί να γίνει κατανοητή ως το αποτέλεσμα της συγκρότησης ενός συλλογικού ορισμού μιας κατάστασης. Αυτός ο ορισμός περιλαμβάνει στοιχεία της κοινής νοητικής πεποίθησης (ποια γεγονότα αναγνωρίζονται από κοινού ως πραγματικά και σχετικά), συναισθηματικούς παράγοντες (όπως η ματαίωση των προσωπικών αναγκών) και το δεσπόζον κίνητρο των συμμετεχόντων στη δράση.[iii] Να η πρώτη απάντηση στο ερώτημα του αγαπητού συγγραφέα μας. Η ανθρώπινη κοινωνία διαπερνάται από ποικίλες αντιθέσεις, ταξικές, πολιτισμικές και άλλες, με αποτέλεσμα την δημιουργία εμποδίων στην ανάπτυξη της δράσης, καθώς η διαμαρτυρία δεν μεταφράζεται άμεσα και αδιαμεσολάβητα σε ένα «συλλογικό ορισμό της κατάστασης».

O Εντμουντ Μπερκ όρισε ως κόμμα ένα σώμα ανθρώπων που ενώνονται με στόχο την προώθηση μέσω των κοινών προσπαθειών τους των εθνικών συμφερόντων στηριζόμενοι σε ορισμένη ιδιαίτερη αρχή με την οποία όλοι συμφωνούν. Τα πολιτικά κόμματα μελετώνται ως προς τις ιδέες που εκφράζουν και αναλύονται με όρους συμβολικού, ρηματικού περιεχομένου της κομματικής ιδεολογίας ή του δόγματος. Μελετώνται επίσης από τη σκοπιά της οργάνωσής του καθώς και από αυτή της στρατηγικής τους.[iv]

Ο πρώτος που διατύπωσε μια θεωρία των πολιτικών κομμάτων ήταν ο Μωυσής Οστρογκόρσκι.[v] Ήταν ένας από τους πρώτους πολιτικούς στοχαστές που αντιλήφθηκαν το ζωτικότατο ρόλο των πολιτικών κομμάτων για τη λειτουργία των δημοκρατικών καθεστώτων του 20ου αιώνα, Με την ανάπτυξη της ζωής των πολιτικών κομμάτων αναπτύσσονται και αποκτούν προσανατολισμό η εστίαση των πολιτικών αισθημάτων και οι ενεργές βουλήσεις των πολιτών μιας δημοκρατικής πολιτείας. Για πρώτη φορά στην ιστορία αποκαλύπτονται οι μηχανισμοί της εξουσίας και της διαχείρισης στη νεότερη κοινωνία και εμφανίζονται καθαρά οι αντιφάσεις μεταξύ των αρχών της δημοκρατίας και της πραγματικής λειτουργίας των πολιτικών κομμάτων. Ο Οστρογκόρσκι ήταν από τους πρώτους ερευνητές που μίλησαν για την μετάβαση σε μια κατάσταση «χειραγώγησης της θέλησης των ψηφοφόρων» και «γραφειοκρατικοποίησης των κομμάτων υπό συνθήκες βίαιης αντιπαράθεσης για την εξουσία».

Σε κάθε περίπτωση, το σημαντικό στοιχείο που πρέπει να αναγνωρίζουμε είναι η ένταξη ολόκληρων πληθυσμών στο εκλογικό σώμα και στην μαζική κινητοποίησή του. Ο Τζοβάνι Σαρτόρι ορίζει ως πολιτικό κόμμα «κάθε πολιτική ομάδα αναγνωριζόμενη από μια επίσημη επωνυμία που παρουσιάζει στις εκλογές και που έχει τις δυνατότητες να ορίζει στις εκλογές υποψήφιους για δημόσια αξιώματα».[vi] Ο Λέων Επστάιν αποκαλεί κόμμα «κάθε τι που ονομάζει έτσι τον εαυτό του»[vii] ενώ ο Τόμας Χότζκιν θεωρεί ότι «είναι πιθανόν προσφορότερο να αντιμετωπίζονται ως κόμματα όλες οι πολιτικές οργανώσεις που χαρακτηρίζουν τον εαυτό τους κόμμα και που γενικά έτσι θεωρούνται».[viii] Οι Μ. Βάινερ και Τζ. Λα Παλομπάρα επισήμαναν ότι «κόμματα είναι μόνιμα οργανωμένες σε τοπικό και εθνικό επίπεδο ενώσεις προσώπων που επιδιώκουν μέσα από την κατάκτηση της λαϊκής κατάφασης, να καταλάβουν την εξουσία και να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους.»[ix] Ο Τιμ Μπέιλ ορίζει τα πολιτικά κόμματα ως «οργανώσεις που, ως επί το πλείστον, στρατολογούν υποψήφιους για να αγωνιστούν στις εκλογές με την ελπίδα ότι θα μπορέσουν στη συνέχεια να λάβουν μέρος στην κυβέρνηση ή τουλάχιστον να την ωθήσουν προς την κατεύθυνση των δικών τους ιδεών οι οποίες, πολύ συχνά, εκφράζουν τα κοινωνικο-οικονομικά συμφέροντα και/ή τις ηθικές αξίες εκείνων που τις υποστηρίζουν.»[x]

Έτσι ορίζει ως κόμματα και άλλες πολιτικές οργανώσεις που είτε από θέση αρχής δε συμμετέχουν στις εκλογές αλλά συγκεντρώνουν τα βασικά χαρακτηριστικά πολιτικού κόμματος είτε συμμετέχουν στις εκλογές για να εκλέξουν εκπροσώπους και να διαβρώσουν το πολιτικο-οικονομικό σύστημα εκ των ένδον. Δεύτερον, ορισμένες πολιτικές οργανώσεις παίρνουν μέρος σε εκλογές μόνο και μόνο για δική τους (ενδεχομένως δε και άλλων) διασκέδαση. Τρίτον, με τη φράση «πολύ συχνά» τονίζει ότι τα όρια μεταξύ του συστήματος ιδεών των κομμάτων και των συμφερόντων και αξιών των υποστηρικτών τους δεν είναι πάντοτε σαφώς καθορισμένα. Οι ιδέες ενός κόμματος μπορεί να είναι αποκλειστικά κατασκευάσματα του ηγέτη του ή να είναι ιστορικά απομεινάρια παρελθουσών εποχών. Τα κόμματα ενδέχεται να εκπροσωπούν συμφέροντα μιας τάξης ή μιας ομάδας στάτους και να αντλούν τους οπαδούς τους από την μία ή την άλλη. Στις περισσότερες περιπτώσεις εκπροσωπούν τμήματα τάξεων ή ομάδων στάτους ενώ υπάρχουν περιπτώσεις που δεν εκπροσωπούν τάξεις ή ομάδες αλλά πρόσκαιρα επίκαιρες θεματικές (π.χ. περιβάλλον). Οι τρόποι κατάκτησης της εξουσίας μπορεί να ποικίλλουν από τη γυμνή βία ως την εκστρατεία συλλογής ψήφων με αποκρουστικά ή ραφινάτα μέσα (χρήματα, κοινωνική επιρροή, δύναμη λόγου κλπ). [xi]

Επομένως, τα κόμματα είναι εκφραστές διαιρετικών κοινωνικών τομών (τάξη, φύλο, θρησκεία, εθνότητα κ.α.) και οχήματα κοινωνικών κινημάτων. Έτσι, το πολιτικό κόμμα είναι παρεμβάλλουσα μεταβλητή μεταξύ πολιτικής και κοινωνικής δομής. Διαφέρει, όμως, από την ομάδα πίεσης που είναι εξωτερική του πολιτικού συστήματος και προσπαθεί να επηρεάσει την εξουσία αλλά δεν επιδιώκει να την κατακτήσει. Το κόμμα ασκεί μια επιπλέον σειρά λειτουργιών: απλοποίηση των επιλογών για τους ψηφοφόρους, εκπαίδευση των πολιτών, κινητοποίηση λαϊκής συμμετοχής στην πολιτική, εκπροσώπηση τμημάτων του κοινού, σύνδεση των κυβερνώντων με τους κυβερνώμενους, διατύπωση και μεταφορά της γνώμης των πολιτών για τη χάραξη και εφαρμογή πολιτικής, στρατολόγηση και εκπαίδευση στελεχών για ανανέωση των πολιτικών ελίτ, οργάνωση της κυβέρνησης και καθορισμός διαδικασιών αντιμετώπισης διαφωνιών στο εσωτερικό της, διαμόρφωση και εφαρμογής της δημόσιας πολιτικής καθώς και έλεγχος και διασφάλιση της υπευθυνότητας των κυβερνητικών ενεργειών.

Στο βαθμό που στην Ελλάδα τα υπάρχοντα κόμματα στην Ελλάδα παίζουν αυτούς τους ρόλους, άλλοτε αποτελεσματικά και άλλοτε όχι, καταφέρνουν να ενσωματώνουν λίγο ή πολύ τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού στο πολιτικό σύστημα, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια στην ανάπτυξη κομμάτων αμφισβήτησης, όπως είναι τα οικολογικά κόμματα, στο επίπεδο της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Επομένως, αυτά αρκούνται στο ρόλο της ομάδας πίεσης. Η σημερινή οικολογική κρίση μπορεί υπό προϋποθέσεις να οδηγήσει στην ανατροπή αυτού του σκηνικού και να φέρει στο προσκήνιο τόσο την πολιτική οικολογία όσο και τη ριζοσπαστική αριστερά συνδέοντας το οικολογικό και το ταξικό στοιχείο στη συγκρότηση του συλλογικού ορισμού της νέας κατάστασης. Αν αυτές είναι οι γενικές παράμετροι του προβλήματος που διατύπωσε ο Μ. Κουμανταρέας, οι επιμέρους διαστάσεις θα μας απασχολήσουν σε επόμενο άρθρο.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΣΑΚΙΡΗΣ http://tsakiris.snn.gr
——————————————————————————–
[i] Ware, Α. (1996) Political Parties and Party Systems. Oxford: Oxford University Press.
[ii] Weber, M. (1964). The Theory of Social and Economic Organization. NY: The Free Press.
[iii] Bellucci, A. (1980). Nomads of the Present. Philadelphia, PA: Temple University Press.
[iv]Σπουρδαλάκης, Μ. (1988) ΠΑΣΟΚ, Δομή-Εσωκομματικές κρίσεις και Συγκέντρωση Εξουσίας. Αθήνα: Εκδ. Εξάντας και Σπουρδαλάκης, Μ. (1990) Για τη θεωρία και τη μελέτη των πολιτικών κομμάτων. Αθήνα: Εκδ. Εξάντας.
[v] Ostrogorsky, M. (1902) Democracy and the Organisation of Political Parties. London:
Macmillan.
[vi] Sartori, G. (1976) Parties and Party Systems: A Framework for Analysis. Cambridge, UK and New York, NY: Cambridge University Press.
[vii] Epstein, L. (1967) Political Parties in the Western Democracies. New York, NY: Praeger.
[viii] Hodgkin, T. (1961) African Political Parties. London, UK: Penguin και Διαμαντόπουλος, Θ. (1989) Κόμματα και κομματικά συστήματα. Συγκριτική προσέγγιση και θεωρία. Αθήνα: Εκδ. Εξάντας.
[ix] La Palombara, J. and Weiner, M. (1966) Political Parties and Political Development. Princeton, NJ: Princeton University Press.
[x] Bale, T. (2005) European Politics: A Comparative Introduction. Basingstoke, Hampshire, UK: Palgrave Macmillan.
[xi] Weber, Μ. (1958) “Class, Status and Power,” στο Gerth, H. and Wright Mills, C. (επιμ.) From Max Weber: Essays in Sociology, Oxford and New York, NY: Oxford University Press,